عید قربان یکی از اعیاد بزرگ مسلمین است در روز دهم ذی‌الحجه که آن را اضحی نیز می‌گویند.

در این روز حاجیان بیت‌الله الحرام گوسفند یا شتری را ذبح می‌کنند و آن در غیر حج مستحب مؤکد است، چنانکه از حضرت رسول (ص) رسیده:

اینکه خداوند روز اضحی را عید قرار داده تا فقرا گوشت فراوان به دستشان رسد، پس به آنها گوشت بخورانید.

امیرالمومنین (ع)  فرموده‌اند: اگر مردم می‌دانستند که قربانی در روز عید اضحی چه اجری دارد وام می‌گرفتند و قربانی می‌کردند، چرا که با اولین قطره خون آن صاحب قربانی آمرزیده گردد.1

قربانی و عید قربان در اسلام

این روز سالروز دستور قربانی اسماعیل است به ابراهیم خلیل‌الله. خداوند که اسماعیل را پس از سال‌های طولانی به ابراهیم هدیه کرده بود اکنون او را در معرض آزمایشی بسیار سخت قرار داده و خواهان قربانی اسماعیل است.

از او خواسته شده که اسماعیل را که اکنون نهالی برومند شده، جوانی جان ابراهیم و تنها ثمره زندگی‌اش است را قربانی کند.

در این لحظه بت‌شکن تاریخ خود در هم می‌شکند، از تصور پیام می‌شکند، اما فرمان فرمان خداست. ابراهیم باید انتخاب کند.

در پایان یک قرن رسالت خدایی در میان خلق، یک عمر نبوت و امامت مردم و جهاد علیه شرک و پایه‌گذاری توحید و شکستن بت و نابودی جهل و از همه جبهه‌ها پیروز بیرون آمدن و از همه مسئولیت‌ها موفق بیرون آمدن، هیچ جا به خاطر خود درنگ نکردن و از راه گامی در پی خویش منحرف نشدن همیشه و همه‌جا خوب امتحان دادن... حال می‌بایست انتخاب سختی می‌کرد، وسوسه‌های شیطان کار را دو چندان سخت می‌کرد.

به هر حال ابراهیم آن بنده مخلص خدا به پیام حق تسلیم شد، او این پیام را با هزاران رقت به اسماعیل منتقل کرد؛ شرمگین و خسته، اما اسماعیل با آرامشی قلبی به او اعلام کرد تسلیم امر خدا باش و خواهی دید من از صابران خواهم بود.

ابراهیم شگفت‌زده بود. شروع به قربانی کرد، در کمال انسانیت به اوج رسیده بود، او غریزه فرزند دوستی را زیر پا گذاشته و به صعود به عشق حقیقی عینیت می‌بخشید، حال که از آزمایش الهی سربلند شده، معبود او گوسفندی را برای ذبح می‌فرستد. چقدر زیباست حس آزادگی از تعلقات و چقدر زیباتر حس عاشقانه‌ عابد و معبود. و حجاج به پاس بزرگداشت آن روز، در منا گردهم می‌آیند. ابراهیم‌گونه تعلقات خود به هر آنچه رنگ دنیایی و غیرخدایی دارد  را می‌بایست قربانی کنند.

اسماعیل در وادی کیست؟ ثروت و مال، موقعیت و مقام، کسب‌ و کار، زن و فرزند و... هر آنچه تو را از انسان بودنت دور خواهد کرد.

آری در این روز بزرگ باید آنچنان به یقین قلبی دست یافته باشی که تمام نفسانیات را قربانی کرده، در خود زمینه رشد تقوا را ایجاد کنی تا پله پله به قرب معبود ازلی نزدیک و نزدیک‌تر شوی.

و خوشا آنان که از این فرصت به خوبی استفاده می‌کنند و ابراهیم‌وار از این آزمایش سربلند بیرون می‌آیند.

ریشه قربانی در ادیان و ملل گوناگون

قربانی چیست؟2

پیشکش آوردن است، چیزی که در قربانی مهم است بیش‌تر آن چیز باید مظهر ارزش یا خلوص باشد نه استفاده اتفاقی از یک جنس مازاد.

آن قدر فرد قربانی کننده به آن چیز تعلق داشته باشد که برای نتیجه‌ بخش بودن این عمل در حین اجرای عمل قربانی حالت از دست دادن چیزی با ارزش در او دیده شود.

پیشکش یک شیء در بسیاری از زمینه‌های دینی متداول است. پیشکش ممکن است جاندار یا بی‌جان باشد.

جاندار، حیوانی یا در حالت افراطی انسانی نیز بوده است و چیز بی‌جان مثل غلات، برنج و شیر را پیشکش می‌کردند

که هدف این نوع قربانی‌ها، خشنود کردن خدایان مربوطه، طلب نعمت یا کسب نتایج مطلوبی چون موفقیت در جنگ یا دورکردن مریضی یا شکرگ‍زاری باشد.

در هر حال امر قربانی از آغاز تاریخ بشر وجود داشته و در پاره‌ای از موارد به علت افراط در آن در برخی ادیان و ملل منسوخ گشته، مثلاً در ایران آریایی‌های مقیم این فلات آنچنان در امر قربانی افراط ورزیدند، حتی در مسأله‌ قربانی انسانی نیز حد اعتدال را به طور وحشتناکی ردکردند که زرتشت با آن مبارزه سختی کرد و قربانی را از آیین خود کمرنگ و حذف نمود.3

منشأ تشریع قربانی4

این مطلب را با طرح یک سؤال آغاز می‌کنیم، آیا خداوند بندگان را مأمور کرده حیوانی را ذبح کنند بدون هیچ فایده و نتیجه‌ای؟

آنچه مسلم و عقلانی است این است که مقصود خالق حکیم از ذبح حیوان به مصرف رساندن و احسان مستمندان و قانع آبرومند است که این معنی منصوص و صریح کتاب مجید است. بنابراین ذبح حیوان به هدف تأمین ارزاق و کثیری از حوایج دیگر انسان‌های نیازمند است.

( یذکروا اسم الله فی‌ایام معلومات علی ما رزقهم من بهیمه الانعام فکلوا منها و اطعموا البائس الفقیر) سوره حج-28،29

نام خدا را در روزهای معلوم یاد نمایید بر آنچه ایشان را از چهارپایان روزی کرده. پس از گوشت‌ آنها بخورید و سختی کشیده فقیر را از آن اطعام نمایید.

بعد از 7 آیه مجدداً می‌فرماید:

والبدن جعلناها لکم من شعائرالله لکم فیها خیراً ، فاذکروا  اسم‌الله علیها صواف فاذا وجبت جنوبها فکلوا منها و اطعموا القانع و المعتر کذلک سخرناها لکم لعلکم تشکرون(حج36)

و شتران تنومند را برای شما از شعائر الهی قرار دادیم، در این شتران برای شما خیر است،‌ پس هنگامی که آنها برای نحر ردیف شدند نام  خدا را بر آنها ذکر کنید، پس چون پهلوی آنها فرود افتاد از آنها بخورید و به درماندگان آبرومند و فقیرانی که در معرضند بخورانید، ما این شتران را برای شما رام و سخر گردانیدیم تا تشکر ایزد تعالی را بجا آورید.

پس منشأ قربانی بر طبق آیات قرآنی چیزی نیست جز یاری رساندن به مستمندان و گرسنگان. از سوی دیگر ریختن خون حیوان اگر بدون دلیل و استفاده خاصی باشد در اسلام منع شده است. چنانکه پیامبر فرمود: به قتل مرسان گوسفند یا شتری را مگر برای خوردن.

یا در جای دیگر فرمودند:

کسی که گنجشکی را بیهوده به قتل رساند، روز قیامت در پیشگاه خداوند فریاد می‌زند و می‌گوید:

پروردگارا، فلان کس مرا بیهوده کشت نه برای بهره گرفتن.

منظور از بیان این دو روایت طرح هدفمند بودن آیین قربانی در اسلام است.

موضوع وجود حق فقرا در قربانی به حدی اهمیت دارد که غیر از هدی تمتع و قران، خوردن گوشت سایر قربانی‌های کفارات حج بنابر مشهور بر صاحبش حرام است.

حتی در برخی روایات به مسلمین توصیه شده که برای قربانی بهترین و فربه‌ترین حیوان‌ها را انتخاب کنند تا گوشت کافی به اهل استحقاق برسد.

اگر این مسائل به خوبی رعایت می‌شد عدالت اقتصادی و اجتماعی در جامعه مسلمین برقرار می‌شد و فقرا به حق تعبیه شده خودشان در اموال ثروتمندان می‌رسیدند و فاصله طبقاتی و فقر در جامعه اسلامی مشاهده نمی‌شد.

هدف باطنی قربانی

قربانی یکی از شعائر الهی است که اجرای آن ایجاد تقوا می‌کند:

«و من یعظم شعائرالله فانها من تقوی القلوب»

کسی که شعائر خدا  را بزرگ شمارد، و بر وفق آنها رفتار نماید تقوی در قلبش راسخ می‌گردد و تا اجل مسمی یعنی تا آخر عمر از عمل به آن شعائر منتفع می‌شود، چرا که احکام الهی که شعائر الهی می‌باشند به منظور احراز منافع و مصالح دنیا و آخرت مردم وضع شده‌اند و این آیه افاده می‌کند که اعمال حج و از آن جمله قربانی  از آغاز تا انجام رو به سوی او داشتن و سیر به سوی خداوند است.

پس در نتیجه یکی دیگر از اهداف دنبال شده در قربانی قرب به خداوند و نزدیک شدن به حریم امن الهی است. این شعائر که قربانی از جمله آنها می‌باشد هدفش ایجاد تقوا در قلب‌هاست.

چنانکه خداوند می‌فرماید: لن ینال الله لحومها ولادماؤها و لکن یناله التقوی منکم.

گوشت‌های قربانی و خون‌هایی که در آن هنگام ریخته می‌شود هرگز به خدا نمی‌رسد، ولی آنچه به او می‌رسد تقوای شماست.

یعنی قربانی‌کنندگان تنها با انجام عمل ظاهری قربانی به رضای حق و مقام قرب نایل نمی‌شوند،  مگر این عمل با خلوص نیت و موافق شرایط تقوی و دوری از منکرات و مناهی، پس در صورتی که این حقایق را که مقصد اعلی حج و سایر عبادات است را به دست نیاوری، قربانی کردن هر چند زیاد باشد و قربانی فربه برای آنان سودی نخواهد داشت.

و از اسرار حج همین است که حجاج در کنار این اعمال ظاهری باید صاحب تقوی شوند، یعنی با خلوص نیت و ایمان شدید قلبی آنها را بجا آورند تا حج مقبولی داشته باشند.

یک نکته جالب در امر قربانی جایگزینی روزه است که البته مشروط به 2 شرط است:

1- حیوان برای قربانی نباشد     2- فرد استطاعت قربانی را نداشته باشد.

قرآن مجید می‌فرماید:

کسی که عمره را به حج رسانید پس آنچه از قربانی که در توانش باشد انجام دهد، پس آن کس که نیابد سه روز در ایام حج روزه دارد و هفت روز هنگام بازگشت به وطن. (بقره- 196)

نتیجه‌گیری و خلاصه‌‌ای از اسرار و فلسفه قربانی

1- فداکردن مال و انفاق آن در راه خدا از جمله حکمت‌های قربانی است.

2- امر قربانی ظاهر و باطنی دارد، ظاهر آن ذبح حیوان است به هدف دستگیری از گرسنگان، باطن آن کشتن نفس اماره است.

انسان که در عرفه به شناخت و در مشعر به شعور و آگاهی رسید، امروز با کسب اطلاعات کافی درمورد خویش و خدای خویش باید حیوان نفس را قربانی کند تا از این طریق به اوج کمال خود نایل شود.

3- در برخی روایات قربانی را سبب آمرزش گناهان نیز دانسته‌اند و گفته شده، با ریختن اولین قطره‌ خون قربانی گناهان صاحبش بخشیده می‌شود (البته شرط اخلاص را نباید فراموش کرد).

4- سیر کردن گرسنگان، همانطور که گفتیم قرآن فرموده: فکلوا منها واطعموا القانع و المعتر، از گوشت‌های قربانی هم خودتان میل کنید هم به قانع و فقیر دهید.

5- هدف عالی قربانی «تقوا» است.

قربانی باید از روی خلوص نیت انجام پذیرد تا سبب شکوفایی روح ایثار، نشان دادن میزان عشق و قرب به خدا باشد. تا تقوا در دل و قلب مسلمان ایجاد شود.

پی‌نوشت‌ها:

1. قرآن کریم

2. معارف و معاریف(ذیل واژه قربان) سید مصطفی حسینی دشتی- ج 8- نشر مفید 1376

3. فرهنگ ادیان جهان- جان‌آر- هیلنز- ویراسته‌ ع پاشایی. مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب 1385

4. اسطوره قربانی- علی اصغر مصطفوی- انتشارات بامداد- 1369

5. قربانی در منی- تألیف محمد جواد موسوی غروی- چاپ مظاهری- مهرماه 1362